Biblia w Pelplinie
Biblia Gutenberga to pierwsza drukowana książka w historii – a przez to najsłynniejsza książka cywilizacji zachodniej – wykonana za pomocą prasy drukarskiej przy użyciu ruchomych metalowych czcionek. Na niemal tysiąc trzystu stronach zawiera tekst Pisma Świętego w łacińskim przekładzie św. Hieronima (Wulgatę[1]), wydany w dwóch tomach w latach 1452–1455 przez moguncką oficynę Johanna Gutenberga. Najpopularniejsza nazwa tej pierwszej edycji typograficznej (editio princeps), która przeszła do historii jako jeden z symboli ery nowożytnej, pochodzi od nazwiska jej wydawcy. W literaturze naukowej natomiast często stosowane jest określenie „Biblia Czterdziestodwuwierszowa” (w skrócie „B42”), nawiązujące do liczby wersów, w jakiej złamano tekst.
Nakład tego historycznego wydania liczył około stu osiemdziesięciu egzemplarzy, z których do naszych czasów przetrwało czterdzieści siedem (nie licząc fragmentów), w tym jedynie siedemnaście zachowało komplet obu tomów. Niektóre z nich wydrukowano na pergaminie[2], inne na papierze[3]. W swojej estetyce nie stanowiły przełomowego novum[4], wręcz przeciwnie, dawały dowód kontynuacji (a nawet remediacji: nowe medium absorbuje starsze). Biblie wydane przez Gutenberga zachowywały mise-en-page dwukolumnowego zapisu typowego dla Biblii paryskich[5], wykorzystywały czcionkę opartą na gotyckiej paleografii, stosowanej na północ od Alp (littera textualis, zw. teksturą lub minuskułą gotycką[6]); ozdabiane były wciąż ręcznie – przez dekoratorów, pracujących w technicznych standardach, wykorzystywanych przy zdobieniach kodeksów rękopiśmiennych.
__________________
[1] Nie jest pewne, według jakiej kopii wyedytowano tekst do pierwszego wydania Biblii drukiem, prawdopodobnie był to lokalny, nadreński odpis, na co wskazują drobne oboczności, zob. Eric M. White, Editio Princeps. A History of the Gutenberg Bible, Turnhout 2017, s. 47.
[2] Zachowało się 12 (z przypuszczalnych 35) egzemplarzy Biblii na pergaminie: Staatliche Bibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie (sygn. Inc. 1511.2˚), Library of Congress w Waszyngtonie (sygn. BS75 1454), Bibliothèque nationale de France w Paryżu (sygn. Vélin 67–70), British Library w Londynie (sygn. IC. 56), Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek w Getyndze (sygn. 5955 Inc. Rara Cim.), Universitätsbibliothek w Lipsku (sygn. Ed. Vet. Perg. 1–4), Hessische Landesbibliothek w Fuldzie (sygn. Inc. A 23), Henry E. Huntington Library w San Marino (Kalifornia) (sygn. 92588), Biblioteca Apostolica Vaticana (syg. Stamp. Barb. AAA, IV.16 –17) , The Morgan Library w Nowym Jorku (sygn. PML 13), Lambeth Place – Archepiscopal Library w Londynie (Ms 15), Rosijskaja Gosudartvennaja Biblioteka w Moskwie. Znanych jest też 12 fragmentów z pergaminowych egzemplarzy w formie tzw. makulatury oprawowej.
[3] Jest to zasadnicza większość zachowanych w całości egzemplarzy.
[4] White 2017, s. 47, por. też artykuł M. Bogusza w niniejszym tomie.
[5] White 2017, s. 55; o historycznym znaczeniu tzw. Biblii paryskiej zob. Laura Light, The Thirteenth Century and the Paris Bible, [w:] The New Cambridge History of the Bible, t. 2: c. 600–1450, red. Richard Marsden , E. Ann Matter, Cambridge 2012, s. 380–391.
[6] Władysław Semkowicz, Paleografia łacińska, wyd. 3, Kraków 2011, s. 318; Albert Derolez, The Paleography of Gothic Manuscript Book from 12th to the Early 16th Century, Cambridge 2003, s. 7 –84.

Inicjał incipitowy w pierwszym tomie, zdobiony czerwonym filigranem i złocony, fot. J. Raczkowski
W Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie znajduje się unikatowy przykład mogunckiego wydania: należy ono do grupy zaledwie siedemnastu pełnych, dwutomowych egzemplarzy. Jest to też jedyna Biblia Gutenberga w Polsce i jedna z nielicznych, której oba tomy przetrwały w oryginalnych, integralnych oprawach z XV wieku.

Vol. 1, fragment s. 1, wpis własnościowy konwentu w Lubawie (u góry) oraz naklejka własnościowa dawnej Biblioteki Seminarium Duchownego diecezji chełmińskiej z numerem inwentarza, fot. J. Raczkowski
Pelplińska Biblia została wydrukowana czarną farbą na ręcznie czerpanym papierze żeberkowym, pozyskanym najprawdopodobniej z manufaktur nadreńskich. Pierwszy tom liczy 324 karty w trzydziestu czterech składkach i zawiera księgi Starego Testamentu, od Genesis do Księgi Psalmów. Drugi obejmuje 316 kart w trzydziestu dwóch składkach; rozpoczyna się Księgą Przysłów, kończy na Apokalipsie (bez dwóch ostatnich stron). Karty o wymiarach 402 × 289 mm i grubości 0,21–0,29 mm zadrukowano obustronnie w dwóch wąskich szpaltach (285 × 85 mm), zawierających od 40 do 42 wierszy zapisu. Jak już wspomniano, typografia naśladuje krój pisma łamanego, charakterystycznego dla prominentnych późnośredniowiecznych manuskryptów – ksiąg liturgicznych, biblijnych, prawniczych. Na dolnym marginesie karty 46r widnieje odcisk czcionki, która wypadła z prasy – ten pierwotnie błąd drukarza po wiekach jest wyjątkowym świadectwem procesu druku, dokumentem kształtu i wymiaru pierwszych ruchomych czcionek w historii, z których żadna nie dotrwała do naszych czasów.

Vol. 2, incipit Księgi Przysłów, fot. J. Raczkowski

Widok zadruku kolumny tekstu, czarną farbą drukarską, z rubrowanymi przekreśleniami liter, fot. J. Czuczko

Zbliżenie druku czarną farbą, fot. mikroskopem cyfrowym Keyance VHX-7000

Znaki wodne zarejestrowane w technice soft-RTG

Powiększenie duktu pisma rubrykatora Biblii, fot. mikroskopem cyfrowym Keyance VHX-7000
Dekoracja obu tomów jest dość skromna, ale wykonana z dużą precyzją. Składają się na nią głównie dwuwersowe czerwone i niebieskie inicjały (tzw. lombardy), rozpoczynające rozdziały i psalmy. Malowane są cynobrem i azurytem, zdobione zgrubieniami i dodatkowymi pionowymi liniami. Nieliczne większe inicjały, rozpoczynające poszczególne księgi biblijne (wysokie na 6 wersów) i nieco mniejsze w prologach (na 4 wersy), mają dekoracyjne, dwudzielne, błękitno-czerwone korpusy (jedynie w pierwszym tomie inicjał incipitowy jest złocony złotem płatkowym). Zdobi je tzw. filigran, czyli drobny ornament wykonany piórem, naprzemiennie w czerwonym lub niebieskim kolorze, w charakterystycznej dla późnego średniowiecza odmianie „pączkowej”. Jest to jego schyłkowa, nieco zmanieryzowana forma, charakterystyczna dla XV wieku: ornament jest regularny, uporządkowany, pączki są jakby obrzmiałe – przypominają owoce, niekiedy ułożone są w dekoracyjne grona. Dominują długie sznury drobnych pereł z tzw. dziobami, i symetryczne niciowe wypustki; niektóre z nich przypominają fontanny, skupiska traw lub drzewka.

Inicjał o dwudzielnym korpusie, zdobiony czerwonym filigranem (dekoracją piórkową) oraz odręczne rubryki w świetle skośnym
fot. J. Czuczko

Vol. 1, inicjał incipitowy F(rater) malowany azurytem i zdobiony złotem płatkowym, filigran w kolorze czerwonym (cynober)
fot. z mikroskopu cyfrowego Keyance VHX-7000

Vol. 1, inicjał incipitowy F(rater) malowany azurytem i zdobiony złotem płatkowym, fragment
fot. z mikroskopu cyfrowego Keyance VHX-7000
Deskowe oprawy wykonane zostały z dębiny bałtyckiej i zaopatrzone w ślepo tłoczone obleczenie z barwionej na czerwono koziej skóry, zdobionej powtarzalnymi motywami lilijek (fleur-de-lys) wpisanych w romby oraz rozetek, a także tłokami figuralnymi – z gryfem i łabędziem. Zapinki, narożniki i gładkie koliste guzy są wykonane z mosiądzu. Biblię oprawiono w warsztacie introligatorskim Henryka Costera w Lubece, którego tłoczona sygnatura widnieje na obleczeniu obu tomów (tłoki z napisem minuskułą: „Henricus Coster” – „band-dit”).

Vol. 1, oprawa, fot. J. Raczkowski

Vol. 2, oprawa, fot. J. Raczkowski

Vol. 1, oprawa, ślepe tłoczenia w makrofotografii, fot. J. Raczkowski

Vol. 1, oprawa, tłoczenia z sygnaturą introligatora w makrofotografii, fot. J. Raczkowski

Vol. 1, oprawa, płytka zapinki oraz guz mosiężny, fot. J. Raczkowski i J. Czuczko
Autor tekstu: Juliusz Raczkowski
(więcej informacji o historii i znaczeniu zob. w książce: Pelplińska Biblia Gutenberga w rękach badaczy i konserwatorów, red. Juliusz Raczkowski, Pelplin: Bernardinum 2025).