Historia konserwacji Biblii

AUTENTYCZNOŚĆ I INTEGRALNOŚĆ
Pelpliński egzemplarz Biblii jest wyjątkowy ze względu na to, że dotrwał do naszych czasów w formie niemalże niezmienionej. Na przestrzeni niemal 600 lat zachował w zasadniczym zrębie swoją pierwotną formę i oryginalną oprawę wraz ze wszystkimi elementami konstrukcyjnymi.

Mimo burzliwych losów, zwłaszcza podróży – pomiędzy Moguncją, Lubeką i Lubawą (w średniowieczu), Lubawą a Pelplinem (w XIX w.), Pelplinem a Berlinem ( w końcu XIX w.), Pelplinem a Warszawą, Paryżem, Angers, Londynem oraz Ottawą (XX w.) – i mimo zmian użytkowników, funkcji  i miejsca przechowywania, Biblia nie doznała nazbyt wielu przekształceń strukturalnych ani zniszczeń.

Księga przez wieki traktowana była jako cymelium kolekcji, objęty specjalną ochroną, o czym świadczy jej obecny stan zachowania. Przejawem troski o nią było wprowadzenie w przeszłości  pergaminowej naprawy w miejscu uszkodzonego narożnika karty.

Najbardziej widocznym przekształceniem było pozbawienie guzów drugiego tomu Biblii, które miało miejsce prawdopodobnie w XIX wieku, gdy wolumin przechowywano w odrębnym dziale. Można przypuszczać, że było to spowodowane nieprawidłowym rozpoznaniem treści i wartości księgi: guzy usunięto, by chronić pozostałe woluminy sąsiadujące z egzemplarzem Biblii, które przechowywane były na tej samej półce. Tomy utraciły również klamry.

W przeszłości księga mogła ulec ingerencji w obrębie kart przybyszowych. Widoczne jest wycięcie dużych fragmentów wyklejek wzdłuż zewnętrznej krawędzi – ubytki te zostały uzupełnione pergaminem tego samego rodzaju (nie uzupełniono jedynie ubytku wyklejki tylnej w II tomie), przypuszcza się, że przeobrażeniom uległy także falce kart przybyszowych, pierwotnie mogły być szersze. Księga straciła trzy ostatnie karty z II tomu, w tym jedną zadrukowaną i dwie puste. Pewnym działaniom poddane zostały elementy metalowe, które pokryte zostały w przeszłości warstwą szlichty.

Burzliwe losy zabytku

Pozostałe ingerencje wiążą się z wprowadzeniem znaków proweniencyjnych, takich jak nowożytny wpis własnościowy w I tomie: „Pro loco lubaviensi”, pelplińskie wpisy naniesione przez pierwszego bibliotekarza książnicy seminaryjnej ks. Jana Hasse, wykonane kredką (w kolorze czerwonym) na wyklejkach, XX wieczne exlibrisy w postaci naklejek na kartach tytułowych [Ex Bibliotheca Seminarii Clericalis Episcopalis Culmensis Pelplini] oraz pieczątki występujące na wyklejkach. Na płaszczyźnie górnej krawędzi bloku kodeksu widnieje nieczytelny napis, będący przedmiotem dalszych analiz.

Świadkiem tragedii, jaką była II wojna światowa, jest wpis prof. Karola Estreichera  na wyklejce przedniej I tomu Biblii o treści:

“Niniejszy egzemplarz Biblii Gutenberga wywieziony przed inwazją niemiecką w sierpniu 1939 z Warszawy do Paryża, złożony został w Bibliotece Polskiej w Paryżu. W chwili gdy Paryż został w maju 1940 [dotknięty] przez ofensywę niemiecką Biblia niniejsza zostaje wywieziona przez Rząd Polski z Paryża do Angers.
Dr Karol Estreicher
22/v 1940
Biblia stanowi własność kapituły Pelplińskiej”

Stan zachowania Biblii

Biblia aż do 1958 roku znajdowała się w Kanadzie, w kufrach umieszczonych w Banku of Montreal w Ottawie. Depozyt nie był udostępniany, niemożliwa była praca badawcza nad kodeksami, w związku z czym również stan zachowania Biblii pozostawał zagadką. Dopiero dnia 23 grudnia 1958 roku kufry otworzone zostały po raz pierwszy podczas wizyty oficjalnej delegacji Rządu P.R.L., w obecności komisji ekspertów, do której należeli m.in. Don Cleveland Norman. Norman dokonał wtedy oględzin Biblii, stwierdzając, że “długi swój areszt przeżyła wprawdzie bez większych uszkodzeń”, ale mimo to “wymaga troskliwych zabiegów, by powstrzymać proces kruszenia się papieru na skutek niewłaściwych warunków, w jakich przez całe 13 lat znajdowała się w zamkniętym kufrze w podziemnym skarbcu bankowym”. Sporządzony wtedy protokół, w którym stwierdzono, że “warunki klimatyczne w sejfie bankowym są sprzeczne z najbardziej elementarnymi zasadami przechowywania zbiorów muzealnych… to też dalsze pozostawienie ich w takich warunkach naraża je na niebezpieczeństwo postępującego niszczenia”.

5 stycznia 1959 roku zapadła decyzja o przekazaniu depozytu na rzecz Biblioteki Seminarium Duchownego w Pelplinie. 18 stycznia 1959 roku Biblia rozpoczęła długo wyczekiwany powrót do Polski. 

Zalecenia konserwatorskie z roku 1959

Odzyskane skarby zostały zaprezentowane szerszej publiczności podczas wystawy, która miała miejsce w Muzeum Narodowym w Warszawie od 7 do 12 lutego 1959, a następnie na Wawelu 16–22.02.1959. Po zamknięciu wystaw Biblia została poddana ocenie stanu zachowania przez Komisję Konserwatorską Zdawczo-Odbiorczą, w skład której weszli: prof. Jerzy Szablowski, prof. dr Zbigniew Bocheński, Rudolf Kozłowski, Kazimierz Kwiatkowski, prof. dr Jan Robel oraz prof. Bohdan Marconi. Komisja stwierdziła zgodność stanu faktycznego Biblii, z oceną stanu zachowania dokonaną przez delegację polską w Ottawie. W pozycji 19 w protokole napisano: “Biblia Gutenberga. Dwa woluminy. Druk na papierze czerpanym z odręcznie malowanymi inicjałami. Tom I, kart 324. Oprawa współczesna obciągnięta skórą tłoczoną i nabijana 10 guzami na obu połowach. Klamer brak. Format folio. Pochodzi z Biblioteki Seminarium Duchownego w Pelplinie.  Stwierdzono w tomie I na skutek dawniejszego zamoczenia na papierze ślady przypuszczalnie zapleśnienia. Górne krawędzie kart w dużej mierze zbutwiałe. W tomie drugim mniejsze stopnie zniszczenia, lecz ostatnie strony wykazują te same zbutwienia”. Komisja zaleciła konserwację książek, metody: “dostosować indywidualnie do charakteru zniszczeń poszczególnych obiektów po poddaniu ich szczególnie dokładnym badaniom i obserwacji… a po dokonaniu zabiegów konserwatorskich szczególną uwagę zwrócić na odpowiednie przechowywanie obiektów z zachowaniem właściwych warunków atmosferycznych… W rękopisach i starodrukach stosować zabiegi: 1) zahamowanie procesu łuszczenia farb i złota (bez prób rekonstrukcji partii zniszczonych) 2) poddanie zagrożonych ksiąg dezynsekcji i dezynfekcji w porozumieniu z członkiem Komisji doc. Romualdem Kowalikiem… Odnośnie do Biblii i Psałterza – ponieważ Biblioteka Seminarium Duchownego w Pelplinie nie posiada, jak inne instytucje, które przejmują swoje zabytki, własnej pracowni konserwatorskiej, Komisja zaleca zwrócenie się o przeprowadzenie konserwacji Biblii Gutenberga i Psałterza do jednego z wybitnych konserwatorów w Polsce według wyboru właściciela obiektu” .

Powrót Biblii do Pelplina

Dnia 24 lutego oficjalnie przekazano Biblię ks. Antoniemu Liedtkemu i po 20 latach zabytek powrócił do Pelplina. Nie ustalono jakim konkretnie działaniom zostały poddane woluminy Biblii, odnotowano tylko ogólnie: ”… po niezbędnych zabiegach konserwatorskich, złożona została najpierw w sejfie kurii biskupiej, a następnie w specjalnie dla niej wykonanej szafie pancernej”. Od 1988 roku oba tomy Biblii były stale eksponowane w przeszklonej witrynie w nowo wybudowanym gmachu Muzeum Diecezjalnego i stanowiły wyjątkową atrakcję turystyczną Pelplina. W roku 2002 we współpracy z zespołem naukowców z tokijskiego Uniwersytetu Keio wykonane zostały skany kart Biblii, które wykorzystano do stworzenia faksymile. Od kwietnia  2003 roku eksponowano już wyłącznie kopię, natomiast oryginał trafił do sejfu, gdzie przechowywany był wraz innymi cennymi zabytkami, w tym drewnianymi relikwiarzami. Przez bardzo krótki okres, tuż przed podjęciem działań związanych z realizacją projektu, woluminy Biblii były umieszczone w kopii zabytkowej walizki wykonanej równocześnie z faksymile księgi.

Przeprowadzone w latach 2023 i 2024 badania wykazały, że oryginalne tomy Biblii nie były poddawane znaczącym działaniom konserwatorskim. Analizy chemiczne ujawniły jednak obecność związków chemicznych, które wskazują na przeprowadzenie procesu dezynsekcji połączonego z dezynfekcją z wykorzystaniem popularnej w drugiej połowie XX wieku metody opartej na związkach tymolu.

Literatura:

• Antoni Liedtke, Saga Pelplińskiej Biblii Gutenberga, Pelplin 1988.
• Krzysztof Nierzwicki, Inkunabuły biblioteki kartuskiego klasztoru „Raj Maryi” na Kaszubach, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Bibliologia 2/3, 1998, s. 349-400.
• Jan Pirożyński, Tadeusz Serocki, Janusz Tondel, Biblia Gutenberga i jej polskie faksymile, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej Bernardinum, Pelplin 2004.

Raporty badawcze:

• Analiza obrazowania MSI dopisków, fotografie wykonał dr hab Tomasz Łojewski, prof. AGH.
• Analiza wyników pomiarów LZO – lotnych związków organicznych występujących w Pelplińskiej Biblii, badanie przeprowadzone przez dr hab. Tomasza Sawoszczuka, prof. UEK.