Konserwacja-restauracja Biblii

Projekt realizowano in situ w pracowni konserwatorskiej Biblioteki Diecezjalnej w Pelplinie po odpowiedniej modernizacji i doposażeniu. Zrealizowano szeroko zakrojone badania – niezbędne do stworzenia projektu konserwatorskiego. Ustalono stan zachowania zabytku, technikę wykonania poszczególnych składowych oraz zdiagnozowano, czy kodeks poddany był przekształceniom. Działania rozpoczęto od zmiany miejsca i sposobu przechowywania woluminów Biblii, umieszczono je w klimatyzowanym magazynie w pudłach wykonanych na wymiar z materiałów dedykowanych do przechowywania zabytków.

BLOKI KODEKSÓW

Dzięki sezonowaniu woluminów z wymienianymi wielokrotnie przekładami z zeolitami, w dużej mierze udało się zneutralizować niepokojący zapach kart Biblii, za który najprawdopodobniej odpowiadały zastosowane w przeszłości do dezynfekcji związki tymolu. Dokładnie zabezpieczono w oznaczonych kopertach wszelkie tzw. relikty, czyli drobiny zanieczyszczeń, włosia, resztek roślin, wosków itp., wymiecione z wnętrza składek obu tomów. Uszkodzone i grożące oderwaniem fragmenty papierowych kart i registrów ustabilizowano tymczasowo.  W koniecznych przypadkach,  gdy błękitna warstwa farby (azuryt) inicjałów uległa znaczącym spękaniom i postępującemu wykruszaniu, przeprowadzono zabiegi konsolidacji zwiększając jej adhezję do papierowego podłoża. Za pomocą nebulizatora wygenerowano delikatną mgiełkę spoiwa i lokalnie zaaplikowana na problematyczne iluminacje. Długotrwałym procesem było oczyszczanie mechaniczne papierowych 640 kart (1280 stron) z powierzchniowych zabrudzeń. Zgodnie założeniem zabieg celowo ograniczono stosując tylko delikatne metody oczyszczania, by zachować patynę czasu, ślady użytkowania i zróżnicowanie poszczególnych kart. Analogicznie w kwestii oczyszczania strukturalnego oszpeconych zaplamieniami papierowych kart przyjęto zasadę minimalnej ingerencji i częściowej ekstrakcji jedynie najintensywniejszych brązowych granic oraz przebarwień. Nawet w takim wymiarze zadanie było niezwykle trudne i wymagało opracowania kilku wariantów postępowania z wykorzystaniem systemów opartych na specjalistycznych żelach i materiałach absorpcyjnych.  Duża część kart w obu tomach Biblii posiadała obszary, w których papier uległ znacznej destrukcji tracąc właściwości wytrzymałościowe i łatwo wykruszając się, głównie na skutek mikrobiologicznego rozkładu enzymatycznego. Lokalnie, w tych miejscach konieczne było zastosowanie zabiegów wzmocnienia strukturalnego poprzez wprowadzenie konsolidanta. W miejscach zaawansowanych uszkodzeń i ubytków kart zdecydowano się także na procesy nawłókniania i uzupełniania masą papierową. Starano się stosować spoiwa i kleje naturalne – wodorozcieńczalne, co wiązało się z koniecznością zabezpieczania warstw iluminacji poprzez aplikowanie czasowo hydrofobizujących związków z grupy cyklosiloksanów. Znacznie mniejszego zakresu działań wymagały adnotacje wykonane odręcznie atramentem żelazowo-galusowym na pierwszych stronach tomów. Ich stabilizację uzyskano poprzez precyzyjne wprowadzenie proteinowego konsolidanta. Zadbano także o integracje wszystkich elementów kart zarówno częściowo odrywających się registrów (skórzanych zakładek), jak i niewielkich fragmentów papieru przyklejonych do pergaminowych wyklejek księgi. Na koniec zadbano o odizolowanie nierównej powierzchni okładzin od papierowych kart bloków poprzez wprowadzenie przekładek buforujących z papieru bawełnianego z zeolitami.

OPRAWY

W procesie konserwacji oprawy podjęto decyzję o częściowym demontażu elementów metalowych. Zdjęto z okładzin okucia narożnikowe podważając delikatnie ich krawędzie po zabezpieczeniu arkuszami sztywnej folii sąsiadującego z nimi skórzanego obleczenia. Wysunięto podważone gwoździe mocujące okucia, dokumentując ich umiejscowienie i kolejność. Decyzja o zdjęciu części elementów metalowych powiązana była z planami wykonania badań dendrochronologicznych okładzin drewnianych (możliwe było odsłonięcie przekroju jednej z desek) oraz badań woluminów w technice tomografii komputerowej. W tej technice obrazowania sygnał emitowany przez metale (materiały o bardzo wysokiej gęstości) znacznie utrudnia uzyskanie precyzyjnego obrazu sąsiadujących z nimi materiałów organicznych takich jak drewno, skóra i papier.

Zabiegi oczyszczania skórzanego obleczenia z powierzchniowych zanieczyszczeń wykonano początkowo z zastosowaniem mikroporowych gąbek lateksowych, a następnie z zastosowaniem specjalistycznego środka do oczyszczania skór licowych – biopolimeru zawierającego kompozycję środków powierzchniowoczynnych wzbogaconą nanocząsteczkami srebra, które poza właściwościami czyszczącymi mają również rolę biostatyka. Ulokowane w zagłębieniach reliefu tłoczeń depozyty szarych nawarstwień, w których zidentyfikowano węglany i siarczany wapnia usuwano po rozpuszczeniu w roztworze cytrynianu dwuamonowego. Na nawilżoną po procesach oczyszczania skórę aplikowano emulsję natłuszczająco-nawilżającą. Emulsja ta również miała działanie oczyszczające, szczególnie wobec zdegradowanych substancji tłuszczowych, nierozpuszczalnych w wodzie. Zamknięciem procesu oczyszczania było delikatne polerowanie skóry białą ściereczką z mikrofibry do urządzeń optycznych. Oczyszczoną skórę, w miejscach znacznego przetarcia lica, poddano procesowi konsolidacji wprowadzając w jej strukturę roztwór oxazolidyny – substancji, która reaguje jak garbnik z włóknami kolagenowymi skóry, a jednocześnie z obecnymi w niej garbnikami roślinnymi. Podklejono podniesione łuski i rozwarstwienia lica skóry.

Odsłonięte w miejscach ubytków skóry obleczenia fragmenty drewna oczyszczano skalpelem oraz sztyftem z włókna szklanego.

Nawarstwienia zanieczyszczeń – głównie klejów i garbników migrujących ze skóry – obecne na niciach kapitałek usuwano z zastosowaniem okładów żelowych i włóknin bezpyłowych. Oczyszczone nici ułożono precyzyjnie w odpowiednich miejscach i skonsolidowano Aquazolem 200. Działanie to uwidoczniło fakt użycia dwubarwnej nici w kapitałkach, pomimo znacznego ich wyblaknięcia.

Skórzane obleczenie okładzin opraw woluminów miało wiele uszkodzeń mechanicznych – przetarć, ale również rozdarć i ubytków. Zgodnie z założeniem jedynie koniecznych ingerencji zdecydowano, że naprawy uszkodzeń wykonane zostaną tylko w miejscach zagrożonych progresem zniszczeń. Łatki ze skóry koziej garbowanej w tradycyjny sposób i odpowiednio podbarwionej, wstawiono zatem w pęknięciach obecnych w przegubach, w ubytkach w górnej i dolnej części grzbietów, w bezpośredniej bliskości osłabionych kapitałek oraz w miejscach przetarć obecnych na uwypuklonych zwięzach.

Metalowe guzy I tomu oczyszczono in situ, zachowując szczególną ostrożność i zabezpieczając folią obleczenie skórzane. Usunięto nawarstwienia wtórnych zabezpieczeń oraz zanieczyszczeń przemieszanych z produktami korozji rozpuszczalnikami organicznymi: acetonem oraz ksylenem. Miejsca silnie skorodowane doczyszczono mechanicznie sztyftami z włókna szklanego. Zdemontowane okucia narożnikowe oraz gwoździe oczyszczono metodą chemiczną, kompozycją 10% winianu sodu i potasu w środowisku zasadowym. Zabieg wspomagano mechanicznie. Roztwór wymyto bardzo dokładnie wodą. Po osuszeniu i odtłuszczeniu powierzchni acetonem wykonano unifikację powierzchni roztworem wielosiarczku potasu. Po ponownym odtłuszczeniu, aplikowano inhibitor korozji miedzi i jej stopów (1% roztwór benzotriazolu w etanolu), a następnie 10% roztwór Paraloidu B-44 w ksylenie z dodatkiem fotostabilizatorów. Następnie przywrócono każdy narożnik w pierwotne miejsce. Wykonano dodatkowe zabezpieczenie metalu po montażu, nanosząc na jego powierzchnię roztwór wosku mikrokrystalicznego Cosmoloid 80H w benzynie lakowej o konsystencji pasty.

Obecne na grzbietach opraw wtórne naklejki papierowe jak również pozostałość naklejki tytularnej na frontowej okładzinie II tomu oczyszczano powierzchniowo precyzyjną gumką obrotową winylową.

Pergaminowe wyklejki oczyszczono jedynie mechanicznie specjalistycznymi gumkami do oczyszczania pergaminu zawierającymi kruszywo pumeksowe i kredę. Nie uzupełniano ubytków powstałych przez wycięcie fragmentów, a jedynie podklejono odspojone krawędzie.

Zespół składa serdeczne podziękowania za pomoc i zaangażowanie w realizację projektu Pracowniczkom Biblioteki Diecezjalnej w Pelplinie